Rozwód a obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami
Po rozwodzie alimenty należą się nie tylko na dzieci. Obowiązek alimentacyjny obciążać może również byłych małżonków, a może być skonkretyzowany w każdym możliwym wariancie wyroku rozwodowego, zarówno wtedy, gdy sąd nie orzeka o winie, gdy wina ciąży na obu stronach, lub wtedy, gdy wyłącznie winnym rozkładu pożycia jest jeden małżonek ( art. 60 § 1 k.r.o. ). W przypadku tzw. rozszerzonego obowiązku alimentacyjnego przewidzianego w art. 60 § 2 k.r.o. sąd może orzec o alimentach tylko w jednym wypadku, tj. na rzecz małżonka niewinnego od małżonka wyłącznie winnego za rozpad małżeństwa.
Rozwód bez orzekania o winie lub wina obu stron
Zgodnie z art. 60 § 1 k.r.o. alimenty mogą być orzeczone, gdy żąda ich małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia ( gdy w wyroku rozwodowym Sąd nie orzekał o winie w rozkładzie pożycia małżeńskiego, jak i gdy orzekł, że obie strony są winne rozkładu pożycia )i który znajduje się w niedostatku. Taki małżonek może domagać się dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Kiedy małżonek jest w niedostatku?
Małżonek znajduje się w niedostatku, gdy własnymi siłami nie jest w stanie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części (wyrok SN z 9.12.1998 r., II CKN 88/98). Usprawiedliwione potrzeby te takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku (wyrok SN z 7.9.2000 r., I CKN 872/00).
W orzecznictwie przyjęto pogląd, zgodnie z którym pojęcie niedostatku z art. 60 § 1 k.r.o. oznacza zarówno brak jakichkolwiek środków utrzymania, jak i sytuację, kiedy uzyskane środki nie wystarczają na pełne zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb (zob. orzeczenie SN z 29.09.1958 r., 2 Cr 817/57, OSPiKA 1959/11, poz. 294; uchwała SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, LEX nr 3342; wyrok SN z 5.07.2000 r., I CKN 226/00, LEX nr 51343; wyrok SN z 19.05.1975 r., III CRN 55/75, LEX nr 1935). Jeżeli uprawniony jest chory, to do potrzeb, o których mowa w art. 60 § 1 k.r.o., należą także lekarstwa (wyrok SN z 19.05.1975 r., III CRN 55/75, LEX nr 1935).
Stan niedostatku nie musi być wywołany bezpośrednio lub pośrednio rozwodem. Uprawniony może znaleźć się w niedostatku na skutek różnych okoliczności, które wystąpiły przed lub po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego (wyrok TK z 25.10.2012 r., SK 27/12).
Przesłanka niedostatku jest ściśle związana z usprawiedliwionymi potrzebami uprawnionego, ale też z możliwościami zarobkowymi i majątkowymi zobowiązanego, co znalazło wyraz w wyroku SN z 11.2.1997 r. (II CKN 73/96): "pojęcie niedostatku nie może być rozpatrywane w sposób abstrakcyjny, oderwany, lecz tylko w stosunku do możliwości majątkowych ewentualnie zobowiązanego do alimentacji małżonka."
Podobnie uznał SN w wyroku z 16.5.2000 r., IV CKN 1222/00): "nie sposób przyjąć istnienia obowiązku alimentacyjnego w sytuacji, gdy poziom życia obojga rozwiedzionych małżonków jest zbliżony. Okoliczność, że poziom ten jest w odniesieniu do obu stron niesatysfakcjonujący, nie oznacza powstania obowiązku alimentacyjnego w stosunku do małżonka, który czuje się pokrzywdzony."
Rozwód z wyłącznej winy jednego małżonka
Artykuł 60 § 2 k.r.o. ma zastosowanie w każdym wypadku, gdy orzeczenie rozwodu następuje z winy jednego tylko małżonka (zob. wyrok SN z 7.01.1969 r., II CR 528/68, LEX nr 900). W art. 60 § 2 k.r.o. ustawodawca uregulował tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka ponoszącego wyłączną winę za rozkład pożycia, który nie zależy od tego, czy małżonek niewinny cierpi niedostatek, wystarczające jest pogorszenie sytuacji materialnej wskutek orzeczenia rozwodu (por. wyrok SN z 7.05.1998 r., III CKN 186/98, LEX nr 83804)
Dla ustalenia, czy spełniona jest przesłanka wyłącznej winy rozkładu pożycia, miarodajne jest wyłącznie orzeczenie o winie zamieszczone w sentencji wyroku rozwodowego, bez znaczenia są natomiast ewentualne inne ustalenia zawarte w uzasadnieniu tego orzeczenia (uchwała SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, LEX nr 3342).
Wykładnia przesłanki „istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego” powinna polegać na porównywaniu każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, które by istniało, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie (wyrok SN z 28.10.1980 r., III CRN 222/80, LEX nr 2590).
Przez pojęcie sytuacji materialnej należy rozumieć „stosunek ilości środków potrzebnych do zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, do tej ilości środków, jakimi małżonek niewinny może rzeczywiście rozporządzać”, ustalany z uwzględnieniem skali dochodów małżonka oraz jego uzasadnionych wydatków, np. na utrzymanie mieszkania, leki czy wyżywienie (wyrok SA w Katowicach z 15.07.2004 r., I ACa 375/04, LEX nr 147143)
Przesłanka „istotnego pogorszenia” sytuacji materialnej to wynikająca bezpośrednio z rozwodu jej negatywna zmiana, polegająca na zmniejszeniu środków, którymi dysponuje małżonek niewinny, lub na zwiększeniu jego usprawiedliwionych potrzeb, przy czym pogorszenie sytuacji nie musi być tak znaczne, aby pociągało za sobą niedostatek małżonka niewinnego, powinno jednak być wyraźnie odczuwalne, znaczące, inaczej byłoby „nieistotne" (wyrok SN z 15.07.1999 r., I CKN 415/99, LEX nr 83805)
Czasowy charakter obowiązku alimentacyjnego
Obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami wygasa w razie:
W świetle brzmienia art. 60 § 3 k.r.o. należy uznać, że termin pięcioletni nie dotyczy sytuacji jeżeli zobowiązany małżonek został uznany za winnego rozkładu pożycia.
Nowe małżeństwo
Nowe małżeństwo eliminuje obowiązek alimentacyjny byłego małżonka. Obowiązek ten nie odradza się po orzeczeniu rozwodu lub unieważnieniu nowego małżeństwa, czy chociażby po śmierci nowego współmałżonka osoby uprawnionej do alimentów.
Ustawowej przesłanki wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionego małżonka nie stanowi pozostawanie w konkubinacie przez uprawnionego do alimentacji rozwiedzionego małżonka (zob. wyrok SN z 10.07.1998 r., I CKN 788/97, LEX nr 34443). Jak podkreślił SN w uzasadnieniu powyższego wyroku, z przepisu art. 60 § 3 zd. 1 k.r.o. „jednoznacznie wynika, że przesłanką wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionego małżonka zobowiązanego do alimentacji jest zawarcie nowego małżeństwa przez byłego małżonka uznanego za uprawnionego do alimentacji. Ustawodawca wyraźnie więc związał skutek w postaci wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami z zawarciem przez uprawnionego małżonka nowego małżeństwa”.
Zaznaczyć jednak należy, że pozostawanie przez uprawnionego do alimentacji w związku faktycznym może mieć wpływ na dopuszczalność dochodzenia roszczeń alimentacyjnych w świetle zasad współżycia społecznego, jak i na zakres świadczeń alimentacyjnych (uchwałą SN z 17.12.1991 r., III CZP 131/91). W wyroku SN z 11.7.2000 r. (II CKN 1015/00) wskazano, że powódka nie przeczy, iż od wielu lat pozostaje w faktycznym związku. Okoliczność ta nie pozostaje bez wpływu na ocenę jej potrzeb z punktu widzenia uregulowania zawartego w art. 60 § 1 kro. Prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego w związku pozamałżeńskim sprowadza bowiem na partnerów tego związku wzajemną zależność ekonomiczną.
Upływ 5 lat
Termin 5 lat biegnie od daty uprawomocnienia się wyroku rozwodowego.
Powództwo o przedłużenie terminu z art. 60 § 3 k.r.o. może zostać wytoczone po upływie pięcioletniego terminu (uchwała SN z 15.09.1978 r., III CZP 57/78, LEX nr 2307, 4, poz. 66). Sąd Najwyższy przyjmuje, że przedłużenie pięcioletniego terminu przewidzianego w art. 60 § 3 k.r.o. może nastąpić tylko wtedy, gdy wyjątkowe okoliczności, wymienione w tym przepisie, powstały przed upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu (wyrok SN z 28.01.1999 r., III CKN 1041/98, LEX nr 36457). Zgodnie z wyrokiem SN z 24.11.1981 r., III CRN 239/81, LEX nr 2754: „Żądanie rozwiedzionego małżonka podwyższenia alimentów, zgłoszone po upływie pięcioletniego okresu przewidzianego w art. 60 § 3 k.r.o., mieści w sobie implicite również żądanie przedłużenia tego terminu”.
Mogą zaistnieć różnego rodzaju nie dające się skatalogować okoliczności przemawiające z punktu widzenia zasad współżycia społecznego za przedłużeniem obowiązku alimentacyjnego. Do tych zasad należy m.in. to by rozwiedzeni małżonkowie, których przez szereg lat łączyły wyjątkowo bliskie więzy rodzinne i których małżeństwo zostało rozwiązane z przyczyn nie dyskwalifikujących moralnie żadnego z nich, nie pozostali obojętni na swoje losy również po rozwodzie i aby poczuwali się do obowiązku wzajemnej pomocy, jeśli wymaga jej wyjątkowo krytyczna sytuacja jednego małżonka, a pozwala na to sytuacja materialna drugiego.
Tytułem zakończenia podkreślić należy, że przy roszczeniach alimentacyjnych bardzo ważna jest kwestia dowodzenia swoich racji. W tego typu sprawach Sąd nie działa z urzędu, dlatego bardzo istotne jest odpowiednie przygotowanie i podjęcie inicjatywy dowodowej.
Zostaw komentarz